صحاح سته

صحاح سته

در تحقیقات فقهی که اساس کار در حوزه‏های علمیه است اساتید و محققان، درحوزه‏ی پژوهش‏ها و حوزه‏های درس خارج، در گذشته، به صورت گسترده و اکنون، در حدودزیادی، به آرای اهل سنت اعتنا کرده و می‏کنند. مآخذ آرای فقهی اهل سنت،کتب روایی مشهور آنان، یعنی «صحاح سته‏» است که شناخت اجمالی آن مفید است.

مقاله‏ی حاضر، مروری براین کتاب‏ها و مولفان آن‏هااست.

پیام حوزه

1-صحیح بخاری

مولف صحیح بخاری ابوعبدالله، محمدبن اسماعیل بن ابراهیم‏بن مغیره بن احنف جعفی بخاری، مشهور به «بخاری‏» و «امام بخاری‏»، در سال‏194 ق در بخارا به دنیا آمد و در سال‏256 ق در روستای «خرتنگ‏» ازتوابع سمرقند درگذشت. بخاری، از دانشمندان و محدثان ایرانی اهل سنت است

بخاری، در کودکی، پدر خود را از دست داد. او از همان کودکی به فراگیری دانش‏حدیث و از بر کردن آن پرداخت و برای اخذ حدیث و دیدار روات و حفاظ، به خراسان،عراق، مصر، حجاز، سوریه سفر کرد. این سفر شانزده تا هفده سال طول کشید. بخاری،به عنوان پیشوای محدثان اهل سنت و آشنا به تاریخ رجال، مذاهب، سیاست و یکی ازحافظان نامدار به شمار می‏آید. ⁽¹⁾ گروه بسیاری از بخاری، روایت کرده‏اند که‏معروف‏ترین آن‏ها عبارت‏اند از:

ترمذی، مسلم، نسائی، ابراهیم بن اسحاق حری، محمد بن احمد دولابی، منصور بن‏محمد بزودی.

تالیفات بخاری

تالیفات بخاری عبارت‏است از:

1 الجامع الصحیح ; 2 التواریخ الثلاثه: الکبیر و الاوسط و الاصغر;3 کتاب‏الکنی; 4 کتاب الوحدان; 5 الادب المفرد فی الحدیث ;6 کتاب الضعفاء;7ثلاثیات البخاری; 8 کتاب خلق افعال العباد;9 کتاب السنن فی الفقه; 10کتاب القراءه خلف الامام.

کتاب صحیح او، نخستین دائره المعارف و منبع مهم و موثق اهل سنت‏به شمار آمده‏و همراه با صحیح مسلم به «صحیحین‏» معروف گشته است.

نظر صاحب‏نظران در باره‏ی بخاری

1 ابی‏اسحاق السرماری ذهبی می‏نویسد: روزی، بخاری، به دیدار سرماری شتافت وساعاتی را در کنارش سپری کرد. پس از رفتن بخاری، سرماری گفت:

« من اراد ان ینظر الی فقیه بحقه و صدقه، فلینظر الی محمدبن اسماعیل(البخاری) ⁽²⁾ .

کسی که می‏خواهد به فقیهی راستین بنگرد، به محمدبن اسماعیل (بخاری ) نگاه کند.

2 ابوجعفر (یکی از دانشمندان اهل سنت) ابوجعفر می‏گوید:

از یحیی بن جعفر شنیدم که می‏فرمود:

لو قدرت ان ازید فی عمر محمد بن اسماعیل من عمری، لفعلت; فان موتی یکون موت‏رجل واحد، و موته ذهاب العلم; ⁽³⁾ اگر می‏توانستم از عمر خود بکاهم، و برمحمدبن‏اسماعیل بیفزایم این کار را می‏کردم; زیرا، مرگ من، مرگ یک فرد است، ولی‏مرگ محمدبن اسماعیل از دست رفتن دانش است.

3 محمد بن ابی‏حاتم الوراق محمد بن ابی‏حاتم وراق می‏گوید:

سمعته یقول: ما اغتبت احدا قط منذ علمت ان الغیبه تضر اهلها; ⁽⁴⁾ از بخاری‏شنیدم که می‏گفت: از روزی که فهمیدم غیبت، برای غیبت کننده زیان دارد، هرگزغیبت کسی را نکردم.

4 المزی (654 742) او، یکی از دانشمندان اهل سنت و مولف کتاب تهذیب‏الکمال است. وی، در باره بخاری می‏نویسد:

البخاری... امام هذا الشان و المقتدی به فیه و المعول علی کتابه بین اهل‏الاسلام; ⁽⁵⁾ بخاری، پیشوای حدیث‏شناسی و جلودار این میدان است. کتاب او، در میان‏مسلمانان، مورد اعتماد است.

مذهب بخاری

اهل سنت از برخی از دیدگاه‏های بخاری، بیزاری جسته و حتی در باب‏این که او پیرو کدام یک از مذاهب چهارگانه معروف اهل سنت است، به اختلاف، سخن‏به میان آورده‏اند. ابن سبکی یکی از فقهای بزرگ اهل سنت وی را، از پیروان‏امام شافعی دانسته است. ⁽⁶⁾

برخی از دیدگاه‏ها و فتاوی بخاری

اینک مروری داریم به برخی از فتاوی بخاری که در روزگار او، برخلاف فتاوی معروف‏فقهای مشهور اهل سنت‏به حساب آمده و باعث‏برانگیخته شدن جامعه برضداو شده بود:

1 غسل جنابت، بعد از مباشرت، در صورت عدم انزال، واجب نیست.

2 قرائت قرآن در حمام، اشکال ندارد.

3 محل منی مرد با ازاله و پاک کردن، پاک می‏شود و شست و شو ضرورت ندارد.

4 فرو افتادن چیز نجس در میان آب (قلیل یا کثیر) باعث نجس شدن آن نمی‏شود،مگر آن که رنگ آب تغییر کند.

5 از استخوان حیوان مرده، می‏توان استفاده کرد، حتی می‏توان شانه ساخت و ازآن بهره‏مند شد.

6 افتادن چیز نجس در روغن، از جمله موش مرده، باعث نجاست آن نمی‏شود، (اعم‏از این‏که جامد باشد یا مایع).

7 اگر چیز نجس به روی نمازگزار بپاشند، نماز او باطل نمی‏گردد; گرچه همه‏ی‏اندام و لباس او آلوده شود.

و ...

اشکالاتی بر صحیح بخاری

بر صاحب‏نظران دانش حدیث پوشیده نیست که چند نقطه‏ی ضعف در کار بخاری وجود دارد:

الف) برخی از احادیث را تقطیع کرده است.

ب) در مواردی، به‏جای نقل متن حدیث، به نقل به معنا اکتفا کرده است.

ج ) در شنیده‏هایش، تصرفاتی کرده است. ⁽⁷⁾ از سوی استادان حدیث و هم‏مذهبان‏بخاری، انتقادهای فراوانی بر صحیح او شده است.

چنان که محمد بن یحیی، معروف به ذهلی از بزرگان دانش حدیث و حافظ نامداراهل‏سنت و استاد بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداوود، ابن ماجه، نسائی و دیگران‏بخاری را منزوی کرده و مردم را بر او شورانیده و از گفت‏وگو و همنشینی بابخاری، برحذر داشته‏اند و نیز گروه‏ی بسیاری، از نظر «دانش حدیث‏» و «درایه‏»به بخاری و کتاب صحیح او، انتقاد کرده‏اند.

وجود احادیث ضعیف و مجعول در صحیح بخاری، از جمله انتقادهایی است که بر این‏کتاب شده است. در صحیح بخاری ج 4 (کتاب بدء الخلق، باب «واتخذ ابراهیم‏خلیلا») آمده است:

«حضرت ابراهیم به خاطر آن که سه بار دروغ گفت، از مقام شفاعت محروم گردید»!

همچنین در باب وفات موسی آمده است: «یک چشم حضرت عزرائیل بر اثر ضربت‏حضرت‏موسی به صورت او، کور گشت‏». نیز در جلد اول، کتاب الصلاه، حدیث‏ساختگی‏ای مربوط به اشتباه رسول خدا در نماز را ذکر می‏کند.

در صحیح بخاری، ذکری از فضایل اهل‏بیت، به ویژه امیرالمؤمنین (ع) دیده نشده‏است ⁽⁸⁾ اما از معاویه، در بسیاری از موارد تمجید شده است و در جلد پنجم آن،بخشی به نام «باب ذکر معاویه‏» آورده و در پرتو تمجید او و ذکر مطالبی‏ساختگی، از معاویه، چهره‏ای ستودنی نشان داده است. ذهبی در میزان الاعتدال، ازامام جعفر صادق(ع) ستایش کرده و یادآور می‏شود که بخاری از آن حضرت روایتی‏نیاورده است. ⁽⁹⁾ بخاری، از ابوهریره، ابوموسی اشعری، عمران بن‏حطان (84 ق)خارجی مذهب و کسی که برای عبدالرحمان بن ملجم مرادی قاتل امام علی (ع) شعرسروده ⁽¹⁰⁾ و او را ستایش کرده، روایت نقل کرده است.

حاکم بن ربیع نیشابوری از دانشمندان به نام اهل سنت می‏گوید: «بخاری درصحیح خود از بیش از یک صد تن از افراد مجهول و بیش از 1100 تن از خوارج روایت‏آورده است‏». ⁽¹¹⁾ و نیز آورده‏اند که قاضی بخارا از او پرسید: چرا در کتاب خوداز خوارج روایت کرده‏ای؟ گفت: برای این که مردمی موثق‏اند و دروغ نمی‏گویند. دراین هنگام قاضی وقت، او را زندانی کرد. ⁽¹²⁾ از دیگر موارد اشکال بر صحیح‏بخاری، نقل به معنای روایات و تقطیع برخی از احادیث مطابق رای خود ، تصرف‏و حذف برخی از واژه‏ها و جمله‏های احادیث، عدم ذکر احادیث معروف و معتبر و صحیح.

مانند حدیث «انا مدینه العلم و علی بابها»، حدیث مربوط به آیه‏ی تطهیر، حدیث‏غدیر خم، حدیث طائر، حدیث‏برائت، حدیث‏سد ابواب و... است.

حاکم نیشابوری در کتاب پر ارج خود المستدرک علی الصحیحین خاطر نشان می‏کند که‏این احادیث، طبق معیار گزینش مورد نظر بخاری و مسلم، باید در کتاب‏شان ذکرمی‏شد، ولی متاسفانه آن‏ها را نادیده انگاشته‏اند.

برخی به حاکم نیشابوری، انتقاد کرده‏اند که ممکن است احادیث فوق در شماراحادیث صحیح نبوده‏اند. ذهبی (مورخ و حدیث‏شناس بزرگ اهل سنت) به دفاع از حاکم‏برخاسته، می‏گوید: احادیث فوق از احادیث اصح‏اند. ⁽¹³⁾ علاوه براین، پیش از حاکم،افرادی چون ترمذی در مناقب (ج 5، ص 300)، نسائی در خصائص (ص 10، حدیث 10)«طیر مشوی‏» را نقل کرده‏اند و نیز احمد حنبل حدیث «من کنت مولاه‏» را به‏عنوان حدیث صحیح نقل کرده است.

محقق نامدار شیخ الشریعه اصفهانی در اثر پر ارج خود، قاعده‏ی لاضرر ⁽¹⁴⁾ می‏گوید:

از کسانی که به طرز مبالغه‏آمیزی از بخاری ستایش می‏کنند و حتی براین باورند که‏صحیح بخاری، بعد از قرآن، معتبرترین کتاب است، تعجب می‏کنم. آنان استشهادمی‏کنند «که او، فقط از راویان عادل، حدیث نقل کرده است.»، در حالی که در این‏کتاب، از سمره بن جندب، عمران بن حطان (ستایش‏گر ابن ملجم)، مروان بن حکم، حریزبن عثمان و نظایر آنان که در فسق و فجور مشهورند، حدیث نقل کرده است.

2-صحیح مسلم

مولف ابوالحسن، مسلم بن حجاج بن مسلم قشیری نیشابوری از محدثان‏ایرانی اهل‏سنت و گردآورنده‏ی دومین کتاب حدیث صحیح از صحاح ششگانه است. مورخان،تولد مسلم را در سال 202 یا 204 ق در نیشابور و وفات وی را در سال 261 یا 262در «نصرآباد» نیشابور یاد کرده‏اند. ⁽¹⁵⁾ مسلم، برای دریافت و جمع‏آوری حدیث،به خراسان، حجاز، عراق، شام، مصر و دیگر جاها سفر کرد و از محدثان و مشایخ‏وقت، مانند محمد بن اسماعیل بخاری، احمد بن حنبل، محمد بن یحیی، اسحاق بن‏راهویه، محمد بن مهران، اباغسان، سعد بن منصور، ابومصعب، عبدالله بن مسلمه،عمرو بن سواد، حرمله بن یحیی و دیگران، حدیث‏شنیده که از میان افراد یاد شده،بیش‏تر از محضر بخاری بهره برده است.

هم‏چنین، گروه بسیاری نیز از مسلم روایت کرده‏اند که معروف‏ترین آن‏ها عبارتند از:

ترمذی، ابوحاتم رازی، احمد بن سلمه، موسی بن هارون، یحیی بن صاعد، محمد بن‏مخلد، ابوعوانه، یعقوب بن اسحاق اسفراینی، محمد بن عبدالوهاب فراء، علی بن‏الحسین، حسین بن محمد بن زیاد قبانی، ابراهیم بن محمد بن سفیان.

مسلم، به خاطر علاقه فراوانی که به گردآوری حدیث داشت، از هیچ کوششی دریغ‏نمی‏کرد، به طوری که پس از انزوای بخاری، علی رغم تبلیغات علیه وی، به دیدار اومی‏رفت و از او حدیث می‏آموخت. ⁽¹⁶⁾

تالیفات مسلم

مهم‏ترین تالیفات مسلم عبارت است از:

1 صحیح (جامع صحیح، صحیح مسلم، مسند مسلم); 2 علل الحدیث;3 المنفردات‏و الوحدان; 4 کتاب اوهام المحدثین; 5 طبقات التابعین;6 المسند الکبیرعلی اسماء الرجال;7 الاسماء والکنی; 8 من لیس له الا راو واحد;9 اولادالصحابه; 10 المخضرمین; 11 التمییز; 12 افراد الشامیین;13 تسمیه‏شیوخ مالک و سفیان و شعبه; 14 مشایخ الثوری; 15 الجامع الکبیر علی الابواب;16 الاقران;17 التاریخ .

دیدگاه برخی از صاحب‏نظران در باره‏ی مسلم

1 ذهبی

ذهبی (یکی از نویسندگان معروف اهل سنت) در باره‏ی مسلم می‏نویسد:

هو الامام الکبیر الحافظ الحجه الصادق، ابو الحسین، مسلم بن الحجاج. ⁽¹⁷⁾

2 ابو قریش ابو قریش (یکی از علمای اهل‏سنت) می‏گوید:

سمعت محمد بن شباء، یقول: حفاظ الدنیا اربعه: ابو زرعه، بالری، و مسلم،بنیسابور و عبدالله الدارمی، بسمرقند و محمد بن اسماعیل، ببخارا. ⁽¹⁸⁾

3 حافظ بن منده حافظ بن منده (یکی از علمای اهل سنت) می‏گوید:

سمعت ابا علی النیسابوری الحافظ یقول: ما تحت ادیم السماء کتاب اصح من‏کتاب مسلم; ⁽¹⁹⁾ از ابو علی نیشابوری شنیدم که می‏گفت: در زیر این آسمان، کتابی‏صحیح‏تر از کتاب مسلم نیست.

تذکار

صحیح مسلم، از جعلیات و احادیث ضعیف و مخالف دستورهای عقلی و شرعی وآثار و اخبار راویان دروغ‏گو و تحریف، به دور نیست. این اثر با آن که در زمان‏امام هادی و امام حسن عسکری(ع) نوشته شده، از آنان، آثار و اخباری یاد نکرده واز فضایل امام علی (ع) و خاندان پیامبر چیزی نیاورده است.

3- سنن ابن ماجه

مولف ابوعبدالله، محمد بن یزید بن ماجه ربعی قزوینی، معروف‏به ابن ماجه، در سال‏209 ق دیده به جهان گشود و در سال‏273 ق در قزوین وفات‏کرد. ابن ماجه از محدثان و حافظان و دانشمندان ایرانی اهل سنت است.

ابن ماجه برای نوشتن کتاب سنن خود و دریافت‏حدیث، به ری و عراق و مصر و شام ومکه و مدینه مسافرت کرده است. ⁽²⁰⁾

آثار ابن ماجه

ابن ماجه، دارای تالیفاتی‏است از جمله: 1 سنن; 2 تاریخ قزوین;3 تفسیر قرآن.

در باره‏ی سنن ابن ماجه سخن‏ها گفته‏اند. از ابن ماجه نقل کرده‏اند که کتاب سنن‏را به ابی‏زرعه‏ی محدث ارائه کردم، در آن نظر کرده، گفت: «مرا گمان آن است که‏اگر کتاب سنن میان طالبان حدیث فاش گردد، از بازار صحاح دیگر، کاسته شود».

برخی از دانشمندان، آن را برموطاء مالک نیز برتری داده‏اند.

این کتاب، شامل چهار هزار حدیث در 1500 فصل است. ⁽²¹⁾ در این کتاب، احادیث‏ضعیف نیز وجود دارد و منتقدان در این باره، ایرادهایی گرفته‏اند و نمونه‏هایی‏یاد کرده‏اند. احادیث‏ساختگی‏ای مانند «مهدی موعود، کسی جز عیسی مسیح نیست.»،«اولین کسی که خداوند با او مصافحه می‏کند، عمر بن خطاب است‏». ⁽²²⁾ و... دراین کتاب وجود دارد. به گفته‏ی ذهبی، در این کتاب، احادیث‏به دور از اعتبار،فراوان است. ⁽²³⁾

دیدگاه‏ها

1- ذهبی

ذهبی می‏نویسد:

«محمد بن یزید، الحافظ الکبیر، الحجه، المفسر، ابو عبدالله ابن ماجه‏القزوینی‏». ⁽²⁴⁾

2 ابو زرعه وقتی سنن ابن ماجه را به دست ابو زرعه دادند، پس‏از بررسی گفت: شاید بیش از سی حدیث ضعیف در آن نباشد و بقیه‏ی احادیث آن قابل‏اعتماد است. ذهبی پس از نقل کلام فوق می‏نویسد: «و اما الاحادیث التی لاتقوم بهاحجه فکثیره لعلها نحو الف‏». ⁽²⁵⁾

4-سنن ترمذی

مولف ابوعیسی، محمد بن عیسی‏بن سوره بن ضحاک سلمی ضریر بوغی ترمذی، از حافظان و محدثان ایرانی اهل سنت است‏که در سال 200 ق در خراسان دیده به جهان گشود و در سال‏279 ق در ترمذ خراسان‏وفات کرد. ترمذی، در قوه‏ی حافظه، ضرب‏المثل بود. برخی، ترمذی را نابینا و گروهی‏این نظریه را رد کرده و نابینایی را مربوط به اواخر عمر وی دانسته‏اند. ترمذی،برای شنیدن حدیث و بهره‏ی علمی، به عراق و حجاز سفر کرد. او، از بخاری، مسلم،اسماعیل بن موسی سدی، ابو داود سجستانی روایت کرده و گروه بسیاری نیز از اوروایت کرده‏اند که معروف‏ترین آن‏ها عبارت‏اند از: هیثم بن کلیب، مکحول بن فضل،محمد بن محبوب محبوبی مروزی. ⁽²⁶⁾

تالیفات ترمذی

ترمذی، در میان دانشمندان اهل‏سنت، نخستین کسی است که احادیث را به بخش‏های صحیح و حسن و ضعیف تقسیم کرده‏است; زیرا پیش از او، حدیث‏به صحیح و غیرصحیح تقسیم می‏شد. او دارای تالیفاتی‏است از جمله: 1 کتاب السنن; 2 کتاب العلل;3 کتاب التاریخ; 4 کتاب‏الشمائل (که به الشمائل المحمدیه و شمائل النبی و الشمائل النبویه و الخصال‏المحمدیه و شمائل ترمذی معروف است); 5 کتاب اسماء الصحابه;6 کتاب الاسماءوالکنی.

تذکار

سنن ترمذی، به نام‏های جامع ترمذی، صحیح ترمذی، جامع صحیح، نیزمعروف است. این اثر در بردارنده‏ی پنج هزار حدیث نبوی است. ترمذی پس از پایان‏نگارش آن، برای مطالعه و بررسی و تایید آن از سوی دانشمندان خراسان و عراق وحجاز، کتاب‏اش را به ایشان ارائه داد و مورد تایید و پذیرش و تحسین و تشویق‏آنان قرار گرفت. سنن ترمذی در میان اهل‏سنت مورد احترام و ارزش است، چنان‏که‏عبدالله بن محمد انصاری کتاب ترمذی را نزد خود، نورانی‏تر از کتاب بخاری و مسلم‏دانسته است. ⁽²⁷⁾ در مقابل این نظریه‏ها، نقد و انتقادهایی نیز بر این کتاب شده‏است; زیرا، وجود حادیث‏ساختگی، ذکر احادیث از سوی افراد غیر متعهد و گمراه،مانند خوارج و نواصب را نمی‏توان انکار کرد. ⁽²⁸⁾

دیدگاه‏ها

1 -ابوسعید الادریسی

او که یکی از علمای اهل‏سنت است، می‏گوید:

محمد بن عیسی بن سوره الترمذی: الحافظ الضریر، احد الائمه الذین یقتدی بهم فی‏علم الحدیث، صنف کتاب الجامع و التواریخ و العلل، عالم متقی کان یضرب به المثل‏فی الحفظ.

2 سمعانی سمعانی (از نویسندگان اهل سنت) می‏گوید:

انه امام عصره بلا مرافعه، صاحب التصانیف و انه احد الائمه الذین یقتدی به فی‏علم الحدیث.

3 ذهبی ذهبی (دانشمند بزرگ و معروف اهل‏سنت) می‏نویسد: الحافظ، العالم، صاحب‏الجامع.

5-سنن ابی‏داوود

مولف سلیمان بن اشعث‏بن اسحاق بن بشیر بن شداد بن عمرو بن‏عثمان بن ازدی سجستانی، در 202 ق در سیستان به دنیا آمد و در 275 ق در بصره‏دیده از جهان فرو بست. ابی‏داوود، از محدثان و حافظان و دانشمندان ایرانی‏اهل‏سنت است. ابن خلکان و گروهی دیگر از تذکره نگاران، وی را به دانش و عقل وپارسایی و نیکوکاری ستوده‏اند. ابی‏داوود، در آغاز نوجوانی‏اش در نیشابور، همراه‏با فرزندان اسحاق ابن راهویه در یک مدرسه درس می‏خواند. سپس به بصره رفته ومدتی در آن‏جا سکونت کرد. وی برای کسب دانش و دریافت احادیث، به بغداد، مکه،مدینه، عراق، شام، مصر، بصره، خراسان رفته و از افرادی چون احمد بن حنبل، احمدبن ابی‏صالح، مسلم بن ابراهیم، احمد بن عبید، سلیمان بن حرب، روایت کرده و گروه‏بسیاری نیز چون ترمذی، نسائی، ابو عوانه اسفراینی از او حدیث‏شنیده و روایت‏کرده‏اند. ابواسحاق شیرازی در طبقات الفقهاء، ابی‏داوود را از اصحاب احمد بن‏حنبل برشمرده است. ابن داوود، سخت مورد توجه و احترام دانشمندان اهل سنت است،به گونه‏ای که علامه ابراهیم بن اسحاق حربی در مقدمه‏ی سنن ابی‏داوود می‏نویسد:

«دانش حدیث در دست ابی‏داوود همان گونه بود که آهن در دست داوود پیامبر». ⁽²⁹⁾ ابی داوود، دارای فرزندی دانشمند به نام ابوبکر عبدالله بن سلیمان (316230ق) است که پا به پای پدر در استماع و طلب حدیث می‏کوشید. او، دارای آثار وتالیفات ارزشمندی چون کتاب التفسیر، المصابیح در حدیث و مانند آن است.

آثار ابی‏داوود

1 سنن; 2 ناسخ القرآن و منسوخه;3 دلائل النبوه; 4 اختلاف المصاحف;5 مراسیل.

توضیح ابی‏داوود، در باره‏ی تعداد احادیث گردآوری شده در کتاب خود گفته است: ازپانصد هزار حدیث نبوی موجود، چهار هزار و هشتصد حدیث را گرد آورده که شامل‏احادیث صحیح است و این تعداد، مربوط به احادیث غیر مکرر است. سنن ابی‏داوود دربردارنده‏ی 35 کتاب و 1871 باب و 5274 حدیث است. ابی‏داوود احادیث‏سنن را باشنیدن از ثقات گرد آورده است. سنن ابی‏داوود مورد احترام و توجه اهل‏سنت است.

متاخران بر کتاب سنن ابی‏داوود ایرادهایی گرفته و آن را نقد کرده‏اند، چنان که‏مندری که خلاصه‏ای به نام مجتبی از آن فراهم کرده، به برخی احادیث آن خرده گرفته‏است. ابن‏الجوزیه نیز نقدی دیگر بر آن افزوده است. گروهی از دانشمندان اهل‏سنت،مانند ذهبی در میزان الاعتلال و احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام معروف به ابن‏تیمیه در منهاج الاصول خاطر نشان کرده‏اند که سنن ابی‏داوود دربردارنده‏ی احادیث‏ناصحیح و کذبی مانند «حدیث نهی رسول خدا از خوردن گوشتی که با کارد جدا شده‏باشد.» و مانند آن است.

شروح و حواشی چندی بر سنن ابی‏داوود نوشته شده که گاه با خود متن و گاه به‏تنهایی، چاپ و منتشر گردیده است. در میان شروحی که بر کتاب سنن ابی‏داوود نوشته‏شده، شرح عبدالرحمان بن کمال سیوطی به نام مرقاه الصعود الی سنن ابی‏داوود وشرح عون المعبود فی شرح سنن ابی‏داوود و شرح امام خطابی به نام معالم السنن،معروف است. ⁽³⁰⁾

دیدگاه‏ها

1 ذهبی در کتاب معروف خود، سیر اعلام النبلاء می‏نویسد:

«الامام، شیخ السنه، مقدم الحفاظ، ابوداوود الازدی السجستانی، محدث‏البصره‏». ⁽³¹⁾

2 ابوخلال او که یکی از علمای اهل سنت است، می‏گوید:

ابوداوود الامام المقدم فی زمانه رجل لم یسبقه الی معرفته بتخریج العلوم وبصره بمواضعه احد فی زمانه، رجل ورع مقدم. ⁽³²⁾

3 احمد بن محمد بن یاسین اوکه یکی از دانشمندان اهل سنت است، می‏گوید:

کان ابوداوود احد حفاظ الاسلام لحدیث رسول الله و علمه و علله و سنده، فی‏اعلی درجه النسک و العفاف و الصلاح والورع ; من فرسان الحدیث. ⁽³³⁾

ابوداوود،یکی از حافظان احادیث، سنت و سیره پیامبر است او، اهل ورع و پارسایی و ازتک‏سواران در دانش حدیث است.

4 ابن منده می‏گوید:

الذین خرجوا و میزوا الثابت من المعلول و الخطاء من الصواب اربعه: البخاری،مسلم، ثم ابوداوود و النسائی. ⁽³⁴⁾ کسانی که احادیث صحیح را از ناصحیح جداکرده‏اند چهار تن‏اند:

بخاری، مسلم، ابوداوود، نسائی.

6-سنن نسائی

مولف عبدالرحمان، احمد بن علی بن شعیب بن علی بن سنان بن بحربن دینار نسائی نیشابوری، معروف به «نسائی‏» و «شیخ الاسلام‏» در سال 214 یا215 ق در «نساء» خراسان دیده به جهان گشود و در سال‏303 ق در مکه، دیده فروبست. نسائی، از نوادر حافظان و محدثان ایرانی از اهل سنت است. نسائی را دردانش حدیث و رجال، بسیار ستوده‏اند. ⁽³⁵⁾ نسائی، پیوسته، یک روز در میان، روزه‏می‏گرفت و به مذهب شیعه رغبتی فراوان داشت. به طوری که برخی مدعی شده‏اند که وی‏در اواخر عمرر تشیع را برگزیده بود. نسائی، در اواخر عمرر بر شام سفر کرد ومردم آن جا، از وی در باره‏ی برتری معاویه پرسیدند. او که شناخت کافی به تاریخ‏داشت و به خاطر می‏آورد که پیامبر سه بار معاویه را برای انجام دادن کاری جویاشده بود و هر بار پیکی می‏آمد و از اشتغال او به خوردن غذا خبر می‏داد و پیامبرنفرین‏اش کرد و فرمود: «خداوند شکم‏اش را سیر نکند!»، او با این دید، امام علی(ع) را برتر از معاویه معرفی کرد. متعصبان وقتی نظر او را شنیدند، به آزار وتنبیه وی پرداخته، او را به رمله تبعید کردند. ⁽³⁶⁾ پیش از این واقعه، نیز ازاو سؤال کردند که چرا در باره‏ی فضایل شیخین کتابی تالیف نکردی؟ او در پاسخ‏این اعتراض، از برتری و ارزش‏مندی خاندان نبوت سخن گفت.

آثار نسائی

1 خصائص و فضایل امیرالمؤمنین; نسایی در باره‏ی تالیف این کتاب‏می‏گفت: آن‏گاه که بر شام رفتم، مردم را دشمن و منحرف از امام علی و اهل‏بیت اودیدم و به نگارش آن کتاب پرداختم، تا شاید خداوند آن‏ها را ارشاد کند.

احادیث‏خصائص از نظر سند خوب و معتبرند. بیش‏تر روایات او در این کتاب، ازاحمد بن حنبل شیبانی، پیشوای مذهب حنبلی است.

2 مسند الامام علی;3 مسند مالک; 4 کتاب الضعفاء والمتروکین من رجال‏الحدیث; 5 المجتبی فی مختصر السنن که بر سنن صغیر نیز معروف است;6 سنن که‏به سنن کبیر نسائی و سنن نسائی و سنن کبیر معروف است.

توضیح

نسائی، در پاسخ بر استفسار مردم در باره‏ی درستی همه‏ی احادیث‏سنن خودمی‏گفت:

همه‏ی احادیث آن صحیح نیست و آن‏گاه احادیث، صحیح را از مجموعه‏ی کتاب، نخست‏استخراج و جدا کرده و آن را مجتبی یا سنن صغیر نامید.

7-الموطاء

مولف مالک بن انس بن مالک الاصبحی الحمیری مکنی به ابوعبدالله‏به سال 90 ق (یا 91 و یا93) در مدینه به دنیا آمد و در سال 174 ق (یا 178 یا179) در همان زادگاه‏اش درگذشت و در قبرستان بقیع دفن گردید. ⁽³⁷⁾ مالک، به‏عنوان بنیانگذار «فرقه‏ی مالکی‏» به شمار می‏آید. او، بر عکس ابوحنیفه، به‏احادیث و سنن و اطلاع از آن‏ها و استناد بر آن‏ها، رغبت وافر داشت و احکام خود رابا توجه به آیات و احادیث و سنت رسول (ص) و صحابه صادر می‏کرد.

مالک، از «ربیعه الرای‏» فقه آموخت و از نافع بن ابی‏نعیم و زهری و ابن‏عمربهره‏ها برد. امام شافعی و اوزاعی و یحیی بن سعید از او روایت کرده‏اند. هر گاه‏که اراده‏ی نقل حدیث می‏کرد، وضو می‏گرفت، و به روایت احادیث پیامبر می‏پرداخت واز حدیث گفتن، در حال شتاب و قیام و راه رفتن امتناع می‏ورزید.

از مالک نزد جعفر بن سلیمان بن علی بن عبدالله بن عباس، عمو (یا عموزاده)منصور دوانیقی سعایت‏شد که وی یعت‏شما را مشروع و لازم الوفاء نمی‏داند. جعفرنیز از روی خشم، وی را احضار کرد و دستور داد تا او را برهنه ساخته، تازیانه‏بزنند.

ذهبی می‏نویسد: مالک براین عقیده بود که آدمیان در قیامت ذات خدا را با چشم‏می‏نگرند. ⁽³⁸⁾ او همچنین در توضیح آیه: (وجوه یومئذ ناضره الی ربها ناظره) [75(قیامت): 2322]، می‏گفت: ...نعم، باعینهم هاتین; ⁽³⁹⁾ با همین دو چشم، او رامی‏نگرند. او، هم‏چنین در پاسخ کسی که گفته بود: «قرآن می‏فرماید: (لن ترانی) [7(اعراف):143] و این آیه نفی همیشگی رویت ذات حق می‏کند.» گفت: نفی رویت،مربوط به دنیااست نه آخرت. او هم‏چنین آیه‏ی: (کلا انهم عن ربهم یومئذ لمحجوبون)[83 (مطففین): 15] را به مرحله‏ی زندگی دنیوی، خلاصه می‏کرد. ⁽⁴⁰⁾ مردی از مالک درباره‏ی آیه ( الرحمن علی العرش استوی ) [20 (طه): 5] سؤال کرد. او پاسخ داد:«مفهوم آن روشن است، باید بدان ایمان داشت.» یعنی، خدا روی عرش نشسته وبرآن تکیه زده است و جسم است‏سپس گفت: کسی را که این سؤال را مطرح کرد بیرون‏کنید.

آن مرد فریاد زد و گفت: ای مالک! من با دانشمندان بصره و کوفه و عراق همین‏مسئله را در میان نهادم، پاسخ آنان خلاف جواب تو بود. ⁽⁴¹⁾

آثار مالک بن انس:

1 موطاء; 2 رساله فی الوعظ;3 کتاب فی المسائل; 4 کتاب فی النجوم;5 رساله فی الرد علی القدریه;6 تفسیر غریب القرآن.

دیدگاه صاحب‏نظران

ذهبی می‏نویسد:

هو شیخ الاسلام، حجه الامه، امام دارالهجره، ابو عبدالله، مالک بن انس بن مالک‏بن ابی‏عامر بن عمرو بن الحارث. ⁽⁴²⁾ وی هم‏چنین می‏نویسد:

ولم یکن بالمدینه عالم من بعد التابعین یشبه مالکا فی العلم والفقه و الجلاله‏والحفظ. ⁽⁴³⁾

توضیح

الموطاء، اساس مذهب مالکی است و گاه برخی از اهل سنت، آن رابه جای سنن ابن‏ماجه به عنوان یکی از «صحاح سته‏» برمی‏شمارند. گفته می‏شود که‏مالک، موطاء را به درخواست منصور عباسی تالیف کرد. موطاء در لغت‏به معنای‏کتاب منقح است. مالک چهل هزار حدیث جمع کرده بود و چون در زمان حیات‏اش بارهابه کاهش و افزایش و رد و قبول احادیث می‏پرداخت، تعداد احادیث از تعداد گردآوری‏شده در قدم اول، بسیار کاهش پیدا کرد و در زمان وی و به ست‏خود او تا حدودچهار هزار تنزل یافت.

پی‏نوشت‏ها:

1- تذکره الحفاظ، ذهبی، ج 2، ص 122 .

2- سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص‏417 .

3- سیر اعلام النبلاء، ج 12 ، صص 418 و 441 .

4- همان .

5- تهذیب الکمال، ج 24، ص 431 ; تاریخ الخطیب، ج 2 ، ص‏6 .

6- صحیح بخاری، ج 1 ، ص 41، مقدمه.

7- تاریخ بغداد، ج 2 و 11 ; فتح الباری، ج 10 ، ص‏186 .

8- راهبرد اهل سنت‏به مسئله‏ی امامت (موسسه‏ی علامه‏ی بهبهانی، قم)، ص 65 .

9- میزان الاعتدال، ج 1 ، ص 442 .

10- روضات الجنات، ج‏7 ، ص‏279 .

11- روضات الجنات، ج‏7 ، صص 270 280 .

12- روضات الجنات، ج‏7 ، صص 270 280 .

13- سیر اعلام النبلاء، ج‏17، صص 169168 ; تذکره الحفاظ، ج‏3 ، ص 1042 .

14- قاعده لاضرر، شیخ الشریعه الاصفهانی، (چاپ اول: قم، دفتر انتشارات اسلامی)،صص‏37 و38.

15- المنار، ج 10 ، ص 671 .

16- سیری در صحیحین، ص 55 .

17- سیر اعلام النبلاء، ج 12 ، صص 558 ، 564 ،566 ، 570 .

18- سیر اعلام النبلاء، ج 12 ، صص 558 ، 564 ،566 ، 570 .

19- همان .

20- لغت‏نامه دهخدا، ذیل کلمه‏ی ابن ماجه.

21- سیر اعلام النبلاء، ج‏13 ، ص 280 .

22- دانش حدیث، نجف‏زاده، ص‏59 .

23- سیر اعلام النبلاء، ج‏13، صص‏279277 .

24- همان .

25- همان .

26- تذکره الحفاظ، ج 2 ، ص 624 .

27- دانش حدیث، ص 58 .

28- همان .

29- نامه‏ی دانشوران ، ج 1 ، ص‏407 .

30- دانش حدیث، ص‏63 .

31- سیر اعلام النبلاء ، ج‏13 ، صص‏203 ، 211 .

32- همان .

33- همان .

34- سیر اعلام النبلاء ، ج‏13 ، صص‏203 ، 211 212 .

35- سیر اعلام النبلاء، ج 14 ، ص 125 -36 وفیات الاعیان، ج 2 ، ص 10 .

37- وفیات الاعیان، ج 2 ، ص 10 .

38- سیر اعلام النبلاء، ج 8، صص‏99، 101 102،107 .

39- همان.

40- سیر اعلام النبلاء، ج 8، صص‏99، 101 102،107 .

41- همان.

42- سیر اعلام النبلاء، ذهبی، ج 8 ، ص 48 ، 58 .

43- همان.

سید محمد شفیعی مازندرانی

منبع : برگرفته ازسایت حوزه به نشانی: http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx?LanguageID=1&id=27680